زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

اشکال بدل و مبدل منه




این نوشتار به بررسی اشکال بدل و مبدل‌منه در کلام به اعتبار نوع آن دو از جهت مفرد یا جمله بودن، اسم یا فعل بودن می‌پردازد


۱ - توضیح اجمالی


اشکال بدل و مبدل‌منه، از مجموعه مباحث بدل است که به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد از این رو به خواننده‌ی محترم توصیه می‌شود جهت فهم مطالب این نوشتار و شناخت جایگاه و اهمیت عنوان آن به مدخل بدل و مطالب مذکور در آن مراجعه کند. این نوشتار به بررسی اشکال بدل و مبدل‌منه در کلام به اعتبار نوع آن دو از جهت مفرد یا جمله بودن، اسم یا فعل بودن می‌پردازد:

۲ - بدل اسم از اسم


بدل و مبدل‌منه در این شکل به دو اعتبار صورت‌های مختلف خواهند داشت:
[۱] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۷۵.    


۲.۱ - به اعتبار معرفه یا نکره بودن


۱. بدل نکره از نکره؛ مانند: «اِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازًا حَدَائِقَ وَ اَعْنَابًا»؛
[۲] نبا/سوره۷۸، آیه۳۱-۳۲.    
«برای پرهیزگاران مسلمان پیروزی بزرگی است، باغ‌هایی سرسبز و انواعی از انگورها» در این آیه شریفه حَدَائِقَ و مَفَازًا به ترتیب بدل و مبدل‌منه واقع شده‌اند و هر دو نکره هستند.
۲. بدل معرفه از معرفه؛ مانند: «مَررتُ بالمعلمِ زیدٍ»؛ در این مثال زیدٍ و المعلمِ به ترتیب بدل و مبدل‌منه واقع شده‌اند و هر دو معرفه هستند.
۳. بدل معرفه از نکره؛ مانند: «مررتُ بِرجلٍ زیدٍ»؛ در این مثال زیدٍ بدل معرفه و رجلٍ مبدل‌منه نکره است.
۴. بدل نکره موصوفه (موصوفه بودن نکره به این جهت است که نکره، مختص بوده و به صورت نکره محض به کار نرورد. زیرا در صورتی که بدل نکره محض باشد غرض از آوردن بدل حاصل نمی‌شود.)
[۳] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۵.
از معرفه؛ مانند: «ضربتُ زیداً رجلاً صالحاً»؛ در این مثال زیداً مبدل‌منه معرفه بوده و رجلاً بدل نکره موصوفه و صالحاً صفت آن است.

۲.۲ - به اعتبار ضمیر یا اسم ظاهر بودن


۱. اسم ظاهر از اسم ظاهر؛ مانند: «رایتُ زیداً اَخاکَ»؛ در این مثال اَخاکَ و زیداً، اسم ظاهر بوده که به ترتیب بدل و مبدل‌منه واقع شده‌اند.
۲. اسم ظاهر از ضمیر غایب؛
[۴] الجامی، عبدالرحمن بن احمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول، ج۲، ص۱۳.
مانند: «رایتُهُ اَخاکَ»؛ در این مثال اسم ظاهر اَخاکَ بدل و ضمیر غایب (هاء) در رایتُهُ، مبدل‌منه آن است.
۳. اسم ظاهر از ضمیر متکلم؛
[۵] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۱.    
مانند: «لَقَد غَمرتَنا بِفضلِک کبیرَنا و صغیرَنا»؛ در این مثال اسم ظاهر (کبیرَ) بدل و ضمیر متکلم (نا) در غَمرتَنا، مبدل‌منه آن واقع شده است.
۴. اسم ظاهر از ضمیر مخاطب؛
[۶] عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۱.    
مانند: «تَسابَقتُم ثَلاثتُکُم»؛ در این مثال اسم ظاهر (ثَلاثةُ) بدل و ضمیر مخاطب (تُم) در تَسابَقتُم مبدل‌منه می‌باشد.
۵. ضمیر از اسم ظاهر؛
[۷] الجامی، عبدالرحمن بن احمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول، ج۲، ص۱۳.
[۸] شرتونی، رشید، مبادی العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۳ ه.ق، چاپ بیستم، ج۴، ص۳۵۰.    
مانند: «رایتُ زیداً ایّاهُ»؛ در این مثال ضمیر منفصل منصوبی (ایاه) بدل و اسم ظاهر (زیداً) مبدل‌منه آن واقع شده است.
۶. ضمیر منصوبی از ضمیرمنصوبی؛
[۹] الجامی، عبدالرحمن بن احمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول، ج۲، ص۱۲.
مانند: «رایتُهُ ایّاهُ»؛ در این مثال ضمیر منفصل منصوبی (ایّاهُ) بدل و ضمیر متصل منصوبی (هاء) در رایتُهُ مبدل‌منه آن واقع شده است.
۷. ضمیر مرفوعی از ضمیر مرفوعی؛
[۱۰] السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر، همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۱ ه ق، چاپ اول، ج۳، ص۱۸۲.    
مانند: «قُمْتَ انْتَ»؛ در این مثال ضمیر منفصل مرفوعی (اَنتَ) بدل و ضمیر متصل مرفوعی (تَاء) در فعل قُمْتَ مبدل‌منه آن می‌باشد.

۳ - بدل فعل از فعل


بدل و مبدل‌منه در این شکل با لحاظ اقسام بدل بر چند گونه‌اند:
الف. بدل کلّ از کلّ؛ مانند: «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ یَلْقَ اَثَامًا یُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ»؛
[۱۱] فرقان/سوره۲۵، آیه۶۸.    
«و هر کس چنین کند مجازاتش را خواهد دید چنین کسی عذاب او در قیامت مضاعف می‌گردد» در این آیه شریفه دو فعل مضارع مجزوم یُضَاعَفْ و یَلْقَ به ترتیب بدل کلّ از کلّ و مبدل‌منه هستند.
[۱۲] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۵.    
[۱۳] السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر، همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۱ ه ق، چاپ اول، چاپ اول، ج۳، ص۱۸۳۱۴.    

ب. بدل بعض از کلّ؛ مانند: «انْ تُصَلَّ تسجدْ لله یرحمْک»؛ در این مثال دو فعل مضارع مجزوم تسجدْ و تُصَلَّ به ترتیب بدل بعض از کلّ و مبدل‌منه هستند.
[۱۴] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۵.    

ج. بدل اشتمال؛ مانند: «مَنْ یَصِلْ اِلَیْنَا یَسْتَعِنْ بِنَا یُعَنْ»؛ در این مثال فعل مضارع مجزوم یَسْتَعِنْ و یَصِلْ به ترتیب بدل اشتمال و مبدل‌منه هستند.
[۱۵] شرتونی، رشید، مبادی العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۳ ه.ق، چاپ بیستم، ج۴، ص۳۵۱.    

نکته: بدل مباین همچون بدل اضراب، غلط و یا نسیان، به شکل بدل فعل از فعل نیز به کار می‌روند. (مانند: «ان تطعم المحتاج تکسه ثوبا یحرسک».)
[۱۶] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۶.    


۴ - بدل جمله از جمله


(تفاوت بین بدل فعل از فعل و بدل جمله از جمله در این است که در اولی به فعل توجه می‌شود بدون فاعل ولی در دومی فعل به همراه فاعل آن مورد توجه است.)
[۱۷] شرتونی، رشید، مبادی العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۳ ه.ق، چاپ بیستم، ج۴، ص۳۵۱.    

بدل و مبدل‌منه در این شکل با لحاظ اقسام بدل بر چند گونه‌اند:
[۱۸] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۶.    

الف. بدل کلّ از کلّ؛ مانند: «اِقطعْ قمحَ الحقلِ، اِحصدْهُ»؛ در این مثال دو جمله فعلیه اِحصدْهُ و اِقطعْ به ترتیب بدل کلّ از کلّ و مبدل‌منه می‌باشند.
ب. بدل بعض از کلّ؛ مانند: «وَاتَّقُوا الَّذِی امَدَّکم بما تَعلمونَ امدَّکم بانعامٍ و بنینَ»؛
[۱۹] شعراء/سوره۲۶، آیه۱۳۲-۱۳۳.    
«از خدایی بپرهیزید که شما را به نعمت‌هایی که می‌دانید امداد کرده شما را به چهارپایان و نیز پسران (لایق و برومند) امداد فرموده.» در این آیه شریفه دو جمله فعلیه امدَّکم بانعامٍ و بنینَ و امَدَّکم بما تَعلمونَ به ترتیب بدل بعض از کلّ و مبدل‌منه واقع شده‌اند.
[۲۰] الصبان، محمد بن علی، حاشیة الصبان علی شرح الاشمونی علی الفیة ابن مالک، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول، ج۳، ص۱۹۳.

ج. بدل اشتمال؛ مانند: «اقُولُ لَه ارْحَل لا تُقِیمَنَّ عِنْدنا»؛ در این مثال دو جمله فعلیه لا تُقِیمَنَّ و ارْحَل به ترتیب بدل اشتمال و مبدل‌منه هستند.
د. بدل غلط؛ مانند: «اِجلسْ قِفْ»؛ در این مثال دو جمله فعلیه قِفْ و اِجلسْ به ترتیب بدل غلط و مبدل‌منه واقع شده‌اند.

۵ - بدل جمله از مفرد


بدل جمله از مفرد
[۲۱] الغلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیة، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۹ه.ش، چاپ اول، ج۳، ص۲۴۰.    
[۲۲] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۱۱۴.
مانند: «قد عرفتُ زیداً ابو مَن هو»؛ در این مثال جمله اسمیه ابو مَن هو بدل و لفظ زیداً مبدل‌منه مفرد است.

۶ - بدل مفرد از جمله


بدل مفرد از جمله
[۲۳] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۷.    
مانند: «قُلتُ: لاَ الهَ الاّ اللهُ کلمةَ الاخلاصِ»؛ در این مثال لفظ کلمةَ بدل مفرد و جمله اسمیه لاَ الهَ الاّ اللهُ مبدل‌منه آن ‌است.

۷ - بدل فعل از اسم شبه فعل


بدل فعل از اسم شبه فعل
[۲۴] الصبان، محمد بن علی، حاشیة الصبان علی شرح الاشمونی علی الفیة ابن مالک، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول، ج۳، ص۱۹۲
مانند: «زیدٌ مُتَقٍ یَخافُ اللهَ»؛ در این مثال فعل مضارع (یَخاف) بدل و متق، اسم شبه فعل و مبدل‌منه می‌باشد.

۸ - پانویس

 
۱. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۷۵.    
۲. ↑ نبا/سوره۷۸، آیه۳۱-۳۲.    
۳. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۵.
۴. ↑ الجامی، عبدالرحمن بن احمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول، ج۲، ص۱۳.
۵. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۱.    
۶. ↑ عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۱.    
۷. ↑ الجامی، عبدالرحمن بن احمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول، ج۲، ص۱۳.
۸. ↑ شرتونی، رشید، مبادی العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۳ ه.ق، چاپ بیستم، ج۴، ص۳۵۰.    
۹. ↑ الجامی، عبدالرحمن بن احمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول، ج۲، ص۱۲.
۱۰. ↑ السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر، همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۱ ه ق، چاپ اول، ج۳، ص۱۸۲.    
۱۱. ↑ فرقان/سوره۲۵، آیه۶۸.    
۱۲. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۵.    
۱۳. ↑ السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر، همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۱ ه ق، چاپ اول، چاپ اول، ج۳، ص۱۸۳۱۴.    
۱۴. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۵.    
۱۵. ↑ شرتونی، رشید، مبادی العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۳ ه.ق، چاپ بیستم، ج۴، ص۳۵۱.    
۱۶. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۶.    
۱۷. ↑ شرتونی، رشید، مبادی العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۳ ه.ق، چاپ بیستم، ج۴، ص۳۵۱.    
۱۸. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۶.    
۱۹. ↑ شعراء/سوره۲۶، آیه۱۳۲-۱۳۳.    
۲۰. ↑ الصبان، محمد بن علی، حاشیة الصبان علی شرح الاشمونی علی الفیة ابن مالک، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول، ج۳، ص۱۹۳.
۲۱. ↑ الغلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیة، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۹ه.ش، چاپ اول، ج۳، ص۲۴۰.    
۲۲. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۱۱۴.
۲۳. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ‌چاپ دوم، ج۳، ص۶۸۷.    
۲۴. ↑ الصبان، محمد بن علی، حاشیة الصبان علی شرح الاشمونی علی الفیة ابن مالک، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ ق، چاپ اول، ج۳، ص۱۹۲


۹ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اشکال بدل و مبدل منه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۹/۲۸.    


رده‌های این صفحه : ادبیات عرب | توابع | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.